Jacobus van Well jr. (1787-1838)

1787: Geboren

Jacobus van Well is op zaterdag 17 maart 1787 te Hommersum in hertog Kleef onderdeel van koninkrijk Pruisen geboren¹. Hij was een zoon van Jacobi (Jacobus) van Well (1742-1821) en en Joanna Maria Elisabeth Jansen (1760-1822). Peter was Matthias Thyssen en meter was Gertrudis van Well ²⁴. Het ouderlijk gezin is waarschijnlijk pas na zijn geboorte naar De Looi onder Ottersum verhuisd. Een andere niet gecontroleerde hypothese is dat voor 1813 dit stuk van De Looi parochieel tot Hommersum heeft toebehoord.

Levensverwachting

De levensverwachting bij Jacobus geboorte was nog steeds laag. Dit, omdat veel kinderen stierven aan kinderziekten, in het kraambed, of als vondeling. Ongeveer een kwart van de baby’s stierf voor het eerste levensjaar. Dit betekent niet dat je destijds niet oud kon worden, want voor 20-jarigen was de levensverwachting al vijfenzestig.

Kleeflands

In zijn regio werd destijds (en nu nog met name door enkele ouderen) het Kleverlands gesproken, dat net als Brabants een Noord-Nederfrankisch dialect is. Alle Nederfrankisch dialecten stammen af van Oudnederfrankisch dat tussen ongeveer de vijfde tot en met de elfde eeuw in een deel van Austrasië werd gesproken ³. In Gennep en Goch spraken ze hetzelfde dialect ⁴. Zonder dat dit veel impact had in het dagelijks leven, was het hertogdom in 1715 onder de soevereiniteit van de koning van Pruisen gekomen. De Pruisen voerden een tolerante religieuze politiek en stonden ook toe dat in Kleef het ‘Nederlands’ de officiële taal van bestuur, onderwijs en kerk bleef.

1794: Franse tijd

Toen Jacob 7 jaar oud was werd de gehele linkeroever van de Rijn door Franse revolutionaire troepen bezet en een jaar later ook alle vorstendommen aan de rechteroever van de Rijn, zoals Geldern, Moers en Kleef (Kleve). Koninkrijk Pruisen erkende deze annexatie met de Vrede van Bazel. Het gebied ging op in de Cisrheniaanse republiek en de vazalstaat werd vervolgens in 1798 ingelijfd als Departement de la Roër la Première République ⁵. Door de Franse bezetter werd in 1800 gemeente Ottersum ingedeeld bij de mairie Kessel.
Nog meer dan met de komst van de Pruisen, zou er met de Fransen (en ook daarna) veel veranderen. Zo kwam er definitief een einde aan het Heilige Roomse Rijk. De bestuurlijke chaos verdween. Er kwam er een nieuwe grondwet. Zo werden de burgerlijke stand en de militaire dienstplicht ingevoerd, het hoofd van de gemeente werd een burgemeester. Verder werden er grote doorgaande wegen, de routes impériales of Napoleonswegen, aangelegd. Door het wegvallen van de tolgrenzen leefde het handelsverkeer op en werden landbouw en industrie bevorderd.

Basisonderwijs

Ook het basisonderijs werd beter, want in de Franse tijd was in het kader van egalité het onderwijs gratis, zodat het lager onderwijs ook voor de minder welgestelden toegankelijk werd. Kennis, discipline en zelfontplooiing werden gezien als een remedie tegen de heersende armoede, onnozelheid en criminaliteit. Goed onderwijs zou resulteren in betere mensen en een rechtvaardiger samenleving. Vanuit Frankrijk groeide ook de overtuiging, dat het onderwijs een zaak van de staat en niet van de kerk was. Alle kinderen moesten onderwezen worden in lezen, schrijven, rekenen, de moedertaal, aardrijkskunde van Frankrijk, kennis der natuur en kennis van de rechten en plichten van mens en staatsburger. Om de kwaliteit van de meesters op te krikken, kwamen er kweekscholen voor onderwijzers.

Grote veranderingen

In het leven van Jacob zou de samenleving radicaal veranderen. Het Ancien Régime zou plaatsmaken voor de revolutie, er ontstonden nieuwe landen en mogelijk dat Jacob ook al de eerste effecten van industrialisatie heeft meegemaakt. De biografie van Jacob (en zijn tijdgenoten) is dan ook één groot geschiedenisboek. Van zijn jeugd weten we niet veel, maar de wereld om hem heen veranderde continu. Hieronder noem ik nog een aantal belangrijke gebeurtenissen. Over ieder van die gebeurtenissen zijn boekenkasten vol geschreven.

1813: Slag bij Leipzig

Toen Maria tien jaar was, vond de grootste militaire confrontatie in Europa vóór de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog plaats. Na de Slag bij Leipzig, werd Napoleon afgezet en in 1814 verbannen naar het toe nog Franse (nu Italiaanse) eilandje Elba.

1813: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

Bij het trekken van de nieuwe landsgrenzen in 1813 herkreeg de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, die ook deel had uitgemaakt van het Eerste Franse Keizerrijk, haar onafhankelijkheid terug. Nu als monarchie met Willem I als soeverein vorst der Nederlanden.

1815: Koninkrijk der Nederlanden

Limburg na de Franse tijd (1815-1839) -- Geel: het voormalige Franse departement Beneden-Maas -- Groen: delen van het voormalige Franse Roerdepartement -- Rode lijn: splitsing van 1839

In het voorjaar van 1815 was Napoleon weer aan de macht en enkele maanden later werd hij bij Waterloo definitief verslagen. Tijdens het Congres van Wenen werd besloten een grote bufferstaat tussen de twee grootmachten te creëren. De oprichting van het (Verenigd) Koninkrijk der Nederlanden met de Oranjes als vorstenhuis was hiermee een feit.

Het Prinsbisdom Luik, het Abdijvorstendom Stavelot-Malmedy, het hertogdom Bouillon, en nog wat kleine zelfstandige gebieden, die nooit tot de Oostenrijkse Nederlanden behoorden, werden samen met de Oostenrijkse Nederlanden verenigd met de Bataafse Republiek.

Grenscorrectie met Pruisen

Verder gaf koninkrijk Pruisen alle gebieden ten westen van de Maas aan het nieuwe koninkrijk. Pruisen mocht de scheepvaart op de Maas niet beïnvloeden. Met een kanonschot (800 Rijnlandse Roeden, ca. 3 km) keek men hoe ver Pruisen van de Maas moest komen te liggen.

En hiermee werden Mook, Gennep en Ottersum Nederlands. De verschillende buurtschappen van mairie Kessel werden verdeeld over de twee gemeentes Ottersum en Kessel in de twee verschillende landen. Dit, betekende dat Jacob (28) voor de derde keer van nationaliteit veranderende.

Deze grensbepaling heeft scheiding gebracht tussen plaatsen en mensen, die jarenlang nauw met elkaar verbonden waren. Wanneer in 1815 het taalgebruik de leidraad was geweest bij het vaststellen der grenzen, was het resultaat anders geweest. De grens van 1815 is dezelfde grens die de Bondsrepubliek Duitsland vandaag (2019) van Nederland scheidt. Qua grondgebied was het nieuwe koninkrijk vergelijkbaar met de Benelux.

Gehuwd

Jacobus (36) trouwt op vrijdag 18 april 1823 te Ottersum in Limburg, (Verenigd) Koninkrijk der Nederlanden ⁶ met de veel jongere Maria van de Loo (19) uit Kessel dat toen in provincie Rijnland in Pruisen lag(1803-1873). Jacobus is geregistreerd als bouwman (= landbouwer) in De Looi en Maria als vrouw zonder beroep. Zij was een dochter van Johann Heinrich van de Loo (1759-1854) en Johanna Maria Elisabeth Janssen (1760-1822).

Getuigen van dit huwelijk zijn Peter Goossens (GosSens), 47 jaar oud uit De Looi. Volgens mijn oom Harry Goossens was hij daarom niet stamvader Peter Goossens die namelijk in de Zandstraat in Gennep woonde, maar een Peter van een ander geslacht Goossens uit Ottersum. Hij heeft dit niet verder onderbouwd. Ik twijfel nog een beetje, omdat onze stamvader Peter namelijk toen ook 47 jaar oud was en het is toch redelijk gebruikelijk om familie als getuigen te nemen.

De ouders van Jacob waren nog niet zolang ervoor overleden en woonden in De Looi nr. 179 (onder Ottersum) ⁹. Echter, familie Van Well kwam van origine niet uit Ottersum, maar uit het onmiddellijk daaraan grenzende dorp Hommersum. Ook Jacob is hier geboren ¹⁰ en al deze plaatsen lagen tot voor enkele decennia terug in Hertogdom Kleef (Koninkrijk Pruisen).

In zijn boek Familie Goossens stelt mijn oom Harry Goossens dat bruidegom en bruid volle neef en nicht waren. Maar dit heb ik onderzocht en klopt niet, zie mijn toelichting bij de biografie van Maria van de Loo. In het boek Familie Goossens vertelt Harry dat in de huwelijksakte van zijn zoon Jacobus, de derde Jacobus is successie, staat dat hij schaapherder was. Harry vertelt dat in zijn jeugd dit gebied nog vrij veel heide was en anderhalve eeuw eerder nog veel meer moet zijn geweest. Met Duits kapitaal is op grote schaal door ontginning het land in landbouwcultuur gebracht. Ook hier weer eebn voorbeeld van trouwen binnen de familie.

Jacobus en Maria kregen de volgende vijf kinderen:

• i. Jacobus (1824-1886) ¹¹
• ii. Willem (1827-1906) ¹²
• iii. Hermanus (1829-1873) ¹³
• iv. Geertruida (1832-1873) ¹⁴
• v. Joannes (1835-1886) ¹⁵

De jongste zoon Johannes trouwde in 1860 met Elisabeth Goossens, de jongste dochter van onze voorouder Peter Goossens en zijn tweede vrouw Elisabeth van de Camp. Maria van de Loo zou na zijn vroegtijdig overlijden van Jacobus trouwen met Peter Goossens jr., een zoon uit het eerste huwelijk van onze voorouders Peter Goossens en Maria Keukens.

Landsgrenzen

Toen Maria in Ottersum woonde moet veel van haar familie nog in Rijnland (Pruisen) hebben gewoond. Tijdens de Franse bezetting was de paspoortplicht ingevoerd. Iedereen moest zich laten inschrijven en wie geen achternaam had moest er een verzinnen. Na de bezetting stelde Willem I in 1813 niet alleen een paspoort verplicht voor Nederlanders die naar het buitenland wilden, maar ook voor buitenlanders die naar Nederland kwamen. Het ging de regering daarbij vooral om Fransen die men zeer wantrouwde. Maar in de praktijk zal het grensverkeer tussen Noord-Limburg en Kleef niet heel moeilijk zijn geweest.

De opkomst van het liberalisme midden negentiende eeuw ging gepaard met grootschalige afschaffing van paspoorten. Tot de Eerste Wereldoorlog kon men zonder paspoort reizen. Sinds die oorlog is het paspoort weer verplicht. „De Staat zette vanaf toen meer voorzieningen op voor de burgers en wilde die afschermen van ‘free riders’.” Na de Tweede Wereldoorlog werd de grens ineens ook door de bevolking als een echte grens ervaren. Dat blijkt onder meer uit het aantal grensoverschrijdende huwelijken. Voor 1940 was dat nog 35 procent, nu nog maar 5 procent. ²¹.

Na het invoeren van het Duits op de scholen en in de kerken (1828—1840) raakte de bevolking van Opper Gelder en Kleef geleidelijk meer verduitst.

Belgische Revolutie

Jacob heeft niet lang in het (Verenigde) Koninkrijk der Nederlanden gewoond, want na de Belgische Revolutie in 1830 werden Gennep en Ottersum de meest noordelijke gemeenten van het nieuwe Koninkrijk België. Limburg met uitzondering van Maastricht had zich namelijk aangesloten bij de Belgische Revolutie. Hiermee had Jacob zonder te verhuizen al een vierde nationaliteit te pakken.
Toen Willem I uiteindelijk in 1838 toestemde in een erkenning van een autonoom België en het jaar daarop het verdrag van Londen ondertekende, werden het oostelijk deel van Limburg (met uitzondering van de vestingsteden Maastricht en Venlo) als ook het oostelijk deel van Luxemburg (Duitstalig) een hertogdom van de Duitse Unie en kwam het tegelijkertijd in persoonlijke unie met Nederland.
Voor veel katholieke Limburgers bleef het overwegend protestante Nederland de ongewenste overheerser. Daarnaast was België voor de toenmalige maatstaven een moderne staat. Er ontstond een separatistische beweging. Indien aansluiting bij België niet haalbaar zou zijn, zou men kunnen streven naar aansluiting bij de Duitse Bond, of als laatste mogelijkheid onafhankelijkheid zoals Luxemburg, eventueel onder het huis van Oranje. In de regio van Gennep en Ottersum had aansluiting bij de Duitse Bond de voorkeur, omdat men vroeger deel uitmaakte van de Duitse gebieden.

Hertogdom Limburg

Toen Willem I uiteindelijk in 1838 toestemde in een erkenning van een autonoom België en het jaar daarop het verdrag van Londen ondertekende, werden het oostelijk deel van Limburg (met uitzondering van de vestingsteden Maastricht en Venlo) als ook het oostelijk deel van Luxemburg (Duitstalig) een hertogdom van de Duitse Unie en tegelijkertijd in persoonlijke unie met Nederland.

Voor veel katholieke Limburgers bleef het overwegend protestante Nederland de ongewenste overheerser. Daarnaast was België voor de toenmalige maatstaven een moderne staat. Er ontstond een separatistische beweging. Indien aansluiting bij België niet haalbaar zou zijn, zou men kunnen streven naar aansluiting bij de Duitse Bond, of als laatste mogelijkheid onafhankelijkheid zoals Luxemburg, eventueel onder het huis van Oranje. In de regio van Gennep en Ottersum had aansluiting bij de Duitse Bond de voorkeur, omdat men vroeger deel uitmaakte van de Duitse gebieden.

Overlijden Jacobus

Jacubus (50) is op 12 februari 1838 in Ottersum overleden ²². In het overlijdensregister van Jacobus wordt Jakobus opvallend met een ‘k’ geschreven en wordt Maria als Anna Maria geregistreerd. Jacobus had Maria op een grote boerderij met vijf minderjarige kinderen achtergelaten, waarvan de oudste veertien jaar en de jongste vier was. Het bedrijf en het gezin hadden een nieuwe boer nodig ²³.

Nageslacht

Bronnen en notities

1. In Duitsland, geboortes en dopen, 1558-1898n Jacobus Vanwell, Geslacht: Man, Doop: 17 mrt 1787, Katholisch, Hommersum, Rheinland, Prussia, Vader: Jacobi Vanwell, Moeder: Joannae Mariae Jansen, Indexeren Project (Batch) Nummer: J96067-1, Oorsprong systeem: Germany-ODM GS film nummer: 174443 link
2. 2
3. Van der Horst, J. M., Van Leuvensteijn, J. A., Pijnenburg, W., & Van den Toorn, M. C. (1997). Geschiedenis van de Nederlandse taal. Amsterdam University Press
4. Charlotte Giesbers, de taalonderzoekster uit Groesbeek promoveerde (in 2008) op haar onderzoek naar deze streektaal, het Kleverlands.
5. E.M.Th. Nuyens, ‘De staatkundige geschiedenis der provincie Limburg vanaf haar ontstaan tot aan haar uiteenvallen in 1839’, Maastricht 1956 (Werken LGOG, dl. 2); zie ook R.M. Delahaye, e.a. ‘De Archieven in Limburg’, Alphen a/d Rijn 1986, blz. 3-11
6. Burgerlijke Stand in Limburg, Ottersum, archief 12.083, inventaris­num­mer 3, 18 april 1823, aktenummer 25 (huwelijk met Maria van de Loo)
7. 7
8. 8
9. Goossens, H. M. (1978b). De Familie Goossens: Pagina 171
10. Goossens, H. M. (1978b). De Familie Goossens: Pagina 170
11. Burgerlijke Stand in Limburg, Ottersum, archief 12.083, inventaris­num­mer 3, 13 december 1824, aktenummer 63 (geboorte Jacobus)
12. Burgerlijke Stand in Limburg, Ottersum, archief 12.083, inventaris­num­mer 3, 14 januari 1827, aktenummer 5 (geboorte Willem)
13. Burgerlijke Stand in Limburg, Ottersum, archief 12.083, inventaris­num­mer 3, 25 augustus 1829, aktenummer 40 (geboorte Hermanus)
14. Burgerlijke Stand in Limburg, Ottersum, archief 12.083, inventaris­num­mer 4, 20 februari 1832, aktenummer 17 (geboorte Geertruida) link
15. Burgerlijke Stand in Limburg, Ottersum, archief 12.083, inventaris­num­mer 4, 28 april 1835, aktenummer 41 (geboorte Johannes)
16. 16
17. 17
18. 18
19. 19
20. 20
21. Maas, T. (2021, 18 januari). Boer uit Kleef gaat viraal met filmpjes in grensoverschrijdend dialect: kunt u dit verstaan? Gelderlander
22. Burgerlijke Stand in Limburg, Ottersum, archief 12.028, inventaris­num­mer 5, 12 februari 1838, aktenummer 13 (overlijden met Jakobus van Well)
23. Goossens, H. M. (1978b). De Familie Goossens: Pagina 136
24. Taufen Hommersum St. Peter 1703 bis 1945, 3090 Taufen Geordnet nach Jahr/Kirchenbuchseite: 1/115